ΕΘΙΜΑ ΤΗΣ ΛΑΜΠΡΗΣ ΣΤΗΝ ΗΠΕΙΡΟ

Την πρώτη θέση στο εορταστικό πνεύμα μικρών και μεγάλων κατείχε το Πάσχα, ή η Μεγάλη Πασκαλιά, ή Πασκαλιά απλώς, σε διάκριση από τη Μικρή Πασκαλιά ή Πασκαλιά του Χριστού όπως λέγανε τα Χριστούγεννα. Από την ημέρα του Ευαγγελισμού, οπότε τα παιδιά παρέες-παρέες ξεχύνονταν στα σπίτια κουδουνίζοντας με διαφόρων ειδών κουδούνια στα χέρια και ψάλλοντας »Φευγάστε φίδια και γκουστερίδια, έφτακ΄ο Βαγγελισμός και σας επλάκωσε. Θα σας κόψει το κεφάλι, θα το ρίξει στο ποτάμι».

Ακολουθούσε το Σάββατο του Λαζάρου  και η Κυριακή των Βαίων με τις ίδιες εκδηλώσεις ψάλλοντας: «Σήμερα έρχεται ο Χριστός ο επουράνιος Θεός, εν τη πόλει Βηθανία με κλαδιά και με βάϊα. Bγείτε σας παρακαλούμε για να σας διηγηθούμε για να μάθετε τι εγίνη σήμερα  στην Παλαιστίνη, Μάρθα κλαίει και Μαρία έξω από την Βηθανία, Λάζαρον τον αδελφό της και γλυκύ τον καρδιακό της…»

Διεκτραγωδούνται τα πάθη του Χριστού ποικίλοντας τα λεγόμενά τους με διάφορα στιχουργήματα  ανάλογα με το σπίτι και τους νοικοκυραίους και ψέλνοντας όπως π.χ στο σπίτι που έχουν πρόσφατο γάμo: «Στούτα τα σπίτια τα ψηλά τα μαρμαροχτισμένα, εδώ κοιμούνται νιόγαμπρα και νιοστεφανωμένα κ.λ.π.»

Σε σπίτι που έχουν νεογέννητο «Μωρέ σπυρί σπυρόπουλο, σπυρί μαργαριτάρι, όντας σε γέννα η μάνα σου και όντας καρδοπονούσε. Εγώ στη θύρα στεκόμουν, το Θιό παρακαλούσα, Θε μου να γένει Βισιλιάς, Θε μου να γένει ρήγας…»

Στα σπίτια των ταξιδεμένων «Εδώ ΄χουν τον αφέντη τους πολύ μακριά στα ξένα. Να πάει καλά, νάρθει καλά, νάρθει και καζαντισμένος. Να φέρει άλογο καλό με την καλή τη σέλα κ.λπ.»

Αν η οικογένεια είχε πρόβατα «Τούτα τα μαντριά τούτες οι μάντρες, αρνιοκάτσικα πέντε χιλιάδες. Εχίλιασαν και μίλιασαν και γιόμισαν οι ράχες κ.λ.π»

Στο τέλος όλων αυτών των τραγουδιών συνήθως έλεγαν: «Οσ’  άστρια έχ΄ ο ουρανός και φύλλα εις τα δέντρα, τόσα καλά να δώκ΄ ο Θεός εδώ που τραγουδούμε και τη Λαμπρή την Πασκαλιά καλόκαρδοι να βγούμε κ.λ.π.»

Ακολουθούσε το φιλοδώρημα των παιδιών από τις νοικοκυράδες με λίγα κέρματα ή κανένα αυγό.

Μπακάμισμα (βάψιμο) αυγών Πασχαλιάς

Το βάψιμο των αυγών της Πασχαλιάς γινόταν και με μπακάμι (αιματόξυλο), είδος ξύλου που το μούσκευαν καλά, μετά το έβραζαν και έκανε χρώμα κόκκινο στο νερό και μ΄αυτό έβαφαν. Για την σταθεροποίηση του χρώματος έριχναν μέσα λίγο ξύδι ή αλάτι. Πρώτα όμως έπρεπε να βαφούν τ’ αυγά της ημέρας δηλαδή τα  Μεγαλοπεφτιάτικα, κείνα που δεν υπήρχαν την προηγούμενη μέρα, αλλά βρέθηκαν στη φωλιά όπου μόλις τάχα είχε γεννήσει η κότα. Από τα αυγά αυτά, ένα τοποθετούσαν στο εικονοστάσι στη θέση του περσινού. Το τελευταίο αυτό το έθαβαν στην άκρη του αμπελιού, γιατί πίστευαν, ότι δεν θ΄αφήσει να περάσουν ορισμένες καταστροφικές αρρώστιες. Το μπακαμισμένο νερό το θεωρούσαν κατά κάποιον τρόπο ιερό, το έριχναν σε μέρη που δεν πατιόταν.

 Αυγά Πασχαλιάς

Έβαφαν τ’ αυγά της Πασχαλιάς, τα στόλιζαν με διάφορα πουλιά, όπως πέρδικες. Τα σχήματα γίνονταν με κερί λιωμένο που το αφαιρούσαν μετά το βάψιμο. Τα σκεπασμένα δηλαδή από κερί μέρη έμεναν λευκά, ενώ η άλλη επιφάνεια ήταν κατακόκκινη. Το έθιμο θεωρούσε ότι και το σπασμένο αυγό πήγαινε στον νικητή. Τα παιδιά πολλές φορές χρησιμοποιούσαν και αυγά μεγαλύτερης αντοχής όπως αυγά πέρδικας. Πολλά παιδιά για να νικάνε τους αντιπάλους, έβαφαν κόκκινα αυγά και από φραγκόκοτες που είναι πιο γερά από τ’ άλλα ή έβαφαν κόκκινο και το ξύλινο αυγό που μεταχειρίζονταν οι γυναίκες για το μαντάρισμα της κάλτσας.

Μ.Παρασκευή

Από το πρωί  οι κοπέλες και τ΄αγόρια της σχολικής ηλικίας βρίσκονταν στο πόδι και αναζητούσαν λουλούδια για τον επιτάφιο, ο οποίος γινόταν αυτοσχέδιος πάνω σε ένα κοινό απλό ξύλινο τραπέζι. Δύο βέργες κουτσουπιάς που έχει πολύ ευλύγιστο ξύλο ή αγριόκλημα σχημάτιζαν δυο διαγώνια ημικύκλια, που τα έντυναν με δαφνόφυλλα, λουλούδια κουτσουπιάς, ακακίας, αγριομαργαρίτες, ασπροκίτρινες καρκαντζέλες και ότι άλλο εποχιακό λουλούδι υπήρχε.

Τα πάθη του Χριστού την Μ.Παρασκευή οι γυναίκες στην ολονύχτια στην εκκλησία ψάλλουν:

Σήμερον μαύρος ουρανός, σήμερον μαύρη μέρα.

Σήμερον όλοι θλίβονται και τα βουνά λυπούνται.

Σήμερον βάζουν τη βουλή οι άνομοι Εβραίοι,

Οι άνομοι και τα σκυλιά, οι τρισκαταραμένοι.

Για να σταυρώσουν τον Χριστό, των πάντων βασιλέα.

Κι ο Κύριος ηθέλησε να μπει σε περιβόλι,

Να λάβει δείπνο μυστικό, να τον συλλάβουν όλοι.

Τον Κύριο επιάσανε στον Χαλικιά τον πάνε.

Κι ο Χαλικιάς εδιάταξε τρία καρφιά να φτιάσουν.

Ο Φαραώ ΄ναι το σκυλί, βάζει και φτιάχνει πέντε. 

Η τελετή της Αναστάσεως γινόταν όπως ακριβώς και σήμερα, μεσάνυχτα σε ειδική εξέδρα, ελεύθερα χωρίς κανένα περιορισμό, από  κανένα αλλόθρησκο μάτι, εκτός μιας αόριστης ανησυχίας για λόγους ασφαλείας. Για την Λαμπρή, η εκκλησία στολιζόταν με ιδιαίτερη φροντίδα, σ΄ όλες τις επίσημες γιορτές σχεδόν στην εκκλησία και στα εξωκκλήσια δεν έλειπε εξαιρετικά επιμελημένη αρτοκλασία (στάρι βρασμένο) με διάφορα ζαχαρωτά ανακατεμένο και πάνω διάβαζε κανείς την επιγραφή με καλλιτεχνικά γράμματα από ζάχαρη χρωματιστή «Χρόνια Πολλά».

Επίσης επικρατούσε η αντίληψη πως οι ουρανοί είναι ανοιχτοί όταν πρόκειται να ειπωθεί το Χριστός Ανέστη, μόλις ο παπάς ψάλλει το Μ. Σάββατο το βράδυ που γίνεται η Ανάσταση. Εκείνη τη στιγμή, επειδή είναι ανοιχτά τα ουράνια, ο Θεός ακούει εύκολα και ό,τι ζητήσει κανείς του το δίνει. Λίγοι όμως προφθάνουν να ολοκληρώσουν την παράκλησή τους, γιατί το ανοιγοκλείσιμο του ουρανού είναι αστραπιαίο. Παλαιότερα δεν έφευγε κανένας, από την λειτουργία, παρακολουθούσαν ως το ξημέρωμα την ακολουθία, μεταλάβαιναν, έπαιρναν αντίδωρο κι έφευγαν. Ήταν ασέβεια να φύγουν στα μισά της λειτουργίας, μόλις τελείωνε όλοι γύριζαν χαρούμενοι στα σπίτια τους. Τα παιδιά έμεναν παραπάνω και περίμεναν με τη σειρά κάτω από το καμπαναριό να χτυπήσουν την καμπάνα εορταστικά.

Tην εβδομάδα της Λαμπρής, που αρχίζει την Κυριακή του Πάσχα και τελειώνει του Θωμά, την ονόμαζαν Ασπροβδομάδα, ή Ασημοβδόμαδο, ενώ την προηγούμενη την έλεγαν Μεγαλοβδόμαδο. Ασπροβδόμαδο ονομάστηκε, επειδή ασπρίζουν οι ρόκες δηλαδή τα καλαμπόκια. Στην Ήπειρο τα καλαμπόκια δεν τα ξεφλουδίζουν ούτε τα ξεσπειρίζουν το φθινόπωρο που τα μαζεύουν. Τα αποθηκεύουν και  όταν έχουν ανάγκη να φέρουν άλεσμα στο μύλο, ξεφλουδίζουν, ξεσπειρίζουν όσα χρειάζονται. Το Ασπροβδόμαδο δε δουλεύουν ούτε στο χωράφι ούτε στα αμπέλι ούτε για ξύλα πάνε.

Το πασχαλινό τραπέζι γινόταν μετά τη λήξη της θείας λειτουργίας, ανήμερα του Πάσχα γινόταν ανταλλαγή μεταξύ συγγενών από μπαντούσιες και αυγά κόκκινα.

Σε πολλά μέρη της Ηπείρου το αρνί το έψηναν την Δευτέρα του Πάσχα όπου πρώτος και καλύτερος τη Δευτέρα το πρωί περνούσε από τα σπίτια ο παπάς για να αγιάσει το αρνί και φυσικά να πάρει και το φιλοδώρημά του, μετά ακολουθούσαν παρέες, παρέες όλοι οι συγχωριανοί, ανταλλάσοντας τις πασχαλινές  ευχές, τσουγκρίζοντας με το νοικοκύρη τα αυγά και πίνοντας ρακί.

Το απόγευμα ακολουθούσε κοινός χορός στο χοροστάσι και όλη η εβδομάδα του Πάσχα εθεωρείτο εορτάσιμη με εκκλησιασμό σε διάφορα εξωκκλήσια .Πολλοί έκαιγαν τις λαμπάδες μέχρι της Αναλήψεως ακόμα και σε εξωκκλήσια.

Έθιμα

ΘΕΣΠΡΩΤΙΑ

Καθρέφτης του λαϊκού πολιτισμού της Ηπείρου τα ήθη και τα έθιμα του Πάσχα που διατηρούνται, συνεχίζονται ή αναβιώνουν για μην περάσουν στη λήθη των αιώνων.

Μοναδικό  ταφικό έθιμο που συμβαίνει την δεύτερη μέρα του Πάσχα στο Γηρομέρι Φιλιατών  όπου πηγαίνουν στο νεκροταφείο του χωριού, τον Αϊ-Σωτήρα. Μετά τη Θεία λειτουργία τα βιολιά και ο κόσμος γυρίζουν από μνήμα σε μνήμα και τραγουδούν και παίζουν αγαπημένα τραγούδια των νεκρών. Αυτό κρατάει περίπου δύο ώρες και η ατμόσφαιρα είναι συγκινητική γιατί οι συγγενείς αναπολούν στιγμές του παρελθόντος παραγγέλνοντας στους οργανοπαίχτες το αγαπημένο τραγούδι του νεκρού, όσο ήταν στην ζωή.

ΑΡΤΑ

Στην Άρτα, ο Σύλλογος της Ενορίας Αγίας Θεοδώρας θα αναβιώσει την Μεγάλη Πέμπτη στο προαύλιο του Ιερού Ναού, το έθιμο της «φωτιάς», που χάνεται στα βάθη των αιώνων, σε ανάμνηση της πυράς που άναψε έξω από το κυβερνείο του πόντιου Πιλάτου, όταν συνέλαβαν τον Ιησού, περιμένοντας την απόφαση για την τύχη του το μεσημέρι της Μ. Πέμπτης.

Τα παιδιά και οι νέοι της ενορίας της Αγίας Θεοδώρας, συγκεντρώνουν στο προαύλιο του ναού σωρό από ξύλα, που στο παρελθόν μάζευαν στις όχθες του Άραχθου, τα στήνουν σε σχήμα κώνου και το βράδυ θα ανάψουν φωτιά αμέσως μετά τη ακολουθία της Σταύρωσης.

Ροδοπέταλο-ροδοπέταλο θα γίνει ο παραδοσιακός στολισμός του Επιταφίου. Μικροί και μεγάλοι με βαθιά κατάνυξη, θα στολίσουν τον Επιτάφιο, ενώ θα ψάλλονται τα Άγια Πάθη. Το Μεγάλο Σάββατο, στις 10 το πρωί, με το χτύπημα της καμπάνας που αναγγέλλει την πρώτη Ανάσταση, οι ενορίτες θα σπάσουν κεραμικά, γυάλινα και πήλινα σκεύη, για να ξορκίσουν το κακό.

Το βράδυ του Μεγάλου Σάββατου στην Αγία Θεοδώρα, θα αναβιώσει το έθιμο του καψίματος του Ιούδα. Από το πρωί οι νέοι της ενορίας, συγκεντρώνουν ρούχα και το μεσημέρι στο πηγάδι της εκκλησίας, φτιάχνουν το ομοίωμα του Ιούδα, το κρεμούν σε κρεμάλα και το βράδυ στην Ανάσταση θα ανάψουν φωτιά για να καεί. Παράλληλα, θα αφεθούν στον ουρανό της πόλης πολύχρωμα φωτεινά αερόστατα, για να συμβολίσουν την άνοδο της ψυχής στον ουρανο.

ΠΡΕΒΕΖΑ

Στην Πρέβεζα, θα αναβιώσει το έθιμο της πρώτης Ανάστασης στο «Σαϊτάν Παζάρ», το γραφικό λιθόστρωτο δρομάκι που βρίσκεται στην καρδιά της πόλης. Πρόκειται για έθιμο, που έρχεται από την Τουρκοκρατία και τηρούν οι καταστηματάρχες για να στείλουν το χαρούμενο μήνυμα. Μόλις ο ιερέας του Μητροπολιτικού Ναού του Αγίου Χαράλαμπους σημάνει την πρώτη Ανάσταση, οι ήχοι των κροτίδων διαπερνούν την πόλη, ενώ αμέτρητα πήλινα κανάτια σπάζουν στο πλακόστρωτο του Σαϊτάν. Από γενιά σε γενιά, το έθιμο μεταφέρεται από την εποχή της τουρκοκρατίας έως σήμερα. Τότε, οι σκλαβωμένοι Πρεβεζιάνοι, έφτιαχναν μόνοι τους κροτίδες, προκειμένου να κρατήσουν μακριά τους Τούρκους, τις άγιες μέρες του Πάσχα. Επισκέπτες και ντόπιοι θα απολαύσουν μετά, ένα παραδοσιακό γλυκό που προσφέρεται σε όλους.

Σκαλισμένη πάνω σε πέτρα σε εμφανές σημείο στο στενό δρομάκι, είναι η ιστορία της ονομασίας του, Σαϊτάν Παζάρ. «Μια φορά κατά την διάρκεια της Τουρκικής Κατοχής, ήταν στην Πρέβεζα ένας Τούρκος στρατιωτικός διοικητής πολύ σκληρός και βίαιος. Ένα βράδυ, οι κάτοικοι αυτού του δρόμου, άλειψαν με σαπούνι το καλντερίμι, στο σημείο όπου είχε την πιο απότομη κλίση. Όταν την επομένη, ο διοικητής πέρασε από εδώ, το άλογό του γλίστρησε κι' ο ίδιος έπεσε φωνάζοντας, «Σαϊτάν Παζάρ», δηλαδή, Διαβολοπάζαρο.

Kαγκελάρης Παπαδατών Πρέβεζας

Οι Παπαδάτες, ένα από τα λίγα αρχοντοχώρια του νομού Πρέβεζας, ευτύχησαν να κληρονομήσουν από τους προγόνους, ανάμεσα σε μια πλουσιότατη λαϊκή παράδοση κι ένα από τα πιο σημαντικά λαϊκά δρώμενα της περιοχής τον « Καγκελάρη».

Ο Καγκελάρης, σαν εκδήλωση, είναι ένα σύνολο από δημοτικά τραγούδια, μερικά από τα οποία αποτελούν αριστουργήματα της δημοτικής μας ποίησης, τα οποίας τραγουδιούνταν και χορεύονταν μαζί, στο Μεσοχώρι, από την Κυριακή του Πάσχα μέχρι την Παρασκευή της Διακαινησίμου παλιότερα και σήμερα τις τρεις πρώτες μέρες του Πάσχα και την Παρασκευή. Στον Καγκελάρη, ο χορός και το τραγούδι( ο ρυθμός και ο λόγος) επιστρατεύτηκαν εκάστοτε από τους κατοίκους προκειμένου να εκφράσουν, τις εύσημες εκείνες ημέρες, ένα πλήθος από ανθρώπινα συναισθήματα για τα μεγάλα γεγονότα της ανθρώπινης ζωής: την αίσθηση του θείου, τη φύση, τη γέννηση και τη φθορά, την αγωνία, τον πόνο, την ελπίδα, την αγάπη και το θάνατο.

 

Η ξενιτιά, ευδιάκριτη μοίρα των Ηπειρωτών από τα παμπάλαια χρόνια, αντιμετωπίζεται στον « Καγκελάρη» με ιδιαίτερη ευαισθησία: « Τωρα’ ναι Μάης κι άνοιξη, τώρα΄ν΄το καλοκαίρι, τώρα κι ο ξένος βούλεται στον τόπο του πάει……».

Ο « Καγκελάρης» , που είναι ένα είδος χορού με ιδιόμορφο χαρακτήρα  και θυμίζει σούστα, έχει και ιεράρχηση για τους χορευτές: πρώτα οι γέροι, και ακολουθούν οι άνδρες, οι νέοι, οι γριές, οι παντρεμένες, οι αρραβωνιασμένες, οι ελεύθερες γυναίκες, οι νέες, το κορίτσια και τα παιδιά.  Ο χορός αυτός πήρε αυτό το όνομα από το τελευταίο τραγούδι του δρώμενου: « Τέτοια ώρα ήταν εψές τέτοια και παραπροψές, στο χορό που χόρευαν……….. κάντε δίπλα το χορό, κάντε  καγκελίσματα…».  Σ΄ αυτό το σημείο ο χορός κάνει τσακίσματα, γυρίσματα , πράγμα που εντυπωσιάζει και παρέχει την ευκαιρία στους χορευτές να έρχονται  αντιμέτωποι, δίνοντας στην εκδήλωση και κοινωνικές προεκτάσεις.  Τέλος οι στίχοι των τραγουδιών τραγουδιούνται  πρώτα από τους κορυφαίους του χορού και επαναλαμβάνονται από τους χορευτές μια ή δύο φορές, ανάλογα με τις απαιτήσεις του χορού.                                                                                    

Ανεξάρτητα από το αν ο «Καγκελάρης» χορεύεται και σε άλλα χωριά της Ηπείρου, όπως σε μερικά χωριά των Τζουμέρκων, στους Παπαδάτες  χαρακτηρίζεται από ένα είδος καθολικής συμμετοχής των κατοίκων, ανεξάρτητα από την οικογενειακή κατάσταση του καθενός, μια θέρμη αισθημάτων και από την υποχρεωτική αίσθηση εκπλήρωσης ενός κληρονομημένου μοναδικού χρέους.                

                          Dr Μάνθος  Αρ. Δαρδαμάνης      Δ/ντής Μ.Τ.Ν ( Γεν. Νοσοκομείου Πρέβεζας)

Πηγή: Καγκελάρης Παπαδατών «Λάκκας Σούλι» Ο κορυφαίος Παραδοσιακός Ηπειρώτικος Πασχαλινός Χορός, του  συγγραφέα  Σωκράτη Σ. Βασιλείου, Εκδόσεις apiroshora 2003

Πηγή:https://opyrros.wordpress.com ,Πωγωνησιακά και Βησσανιώτικα του Σπύρου Στούπη εκδόσεις Δωδώνη,Ήπειρος Πέτρινος μόχθος, πικρή ξενιτιά του Δητήτρη Ελ.Ράπτη εκδόσεις Μεταίχμιο, Φωτογραφικό αρχείο οικ. Πέτρου Βέτσα