ΑΠΟΚΡΙΕΣ ΣΤΗΝ ΗΠΕΙΡΟ

ΙΩΑΝΝΙΝΑ : Το έθιμο της ΤΖΑΜΑΛΑΣ

Το έθιμο της «Τζαμάλας», έρχεται από το βάθος των αιώνων, ενώ σύμφωνα με την λαϊκή παράδοση, στηρίζεται στην αρχέγονη πίστη της δύναμης της φωτιάς που διώχνει το κακό

Με το έθιμο της «Τζαμάλας», της μεγάλης φωτιάς που θα ανάψει το βράδυ σε κάθε γειτονιά, κορυφώνεται το αποκριάτικο ξεφάντωμα στα Ιωάννινα που θα κρατήσει μέχρι το πρωί της Καθαρής Δευτέρας.

Στην πλατεία της κάθε συνοικίας, μέσα σε έναν κύκλο από ψιλή άμμο, έχουν τοποθετηθεί κορμοί δένδρων και προσανάμματα, για την φωτιά που θα ανάψει μόλις πέσει το σκοτάδι. 
Γύρω από τις φλόγες οι Γιαννιώτες και οι επισκέπτες, θα χορέψουν, θα τραγουδήσουν ενώ θα υπάρχουν άφθονα κεράσματα, αλλά και η ζεστή φασολάδα.
Πρόκειται για μια ιεροτελεστία εξαγνισμού, η οποία ανάλογα με τις καταστάσεις της κάθε εποχής, αποκτά και συμβολισμό. 

Μέχρι το 1913 οπότε απελευθερώθηκαν από το Τουρκικό ζυγό τα Ιωάννινα, η φωτιά που σιγόκαιγε στις γειτονιές, εξέφραζε την επιθυμία των σκλαβωμένων για λευτεριά. 

Μάλιστα, για την τέλεση του εθίμου, έπρεπε να δοθεί ειδική άδεια από την Τουρκική διοίκηση της πόλης.

Το έθιμο στηρίζει ο Δήμος των Ιωαννιτών, ο οποίος σε συνεργασία με τους συλλόγους της κάθε γειτονιάς αναλαμβάνει κάθε χρόνο την τροφοδοσία σε ξύλα και κρασί. 

Η προετοιμασία ξεκινάει 3 μέρες νωρίτερα ώστε στην κάθε συνοικία να φτάσουν τα ξύλα και να διαμορφωθεί κατάλληλα ο χώρος για το μεγάλο Αποκριάτικο ξεφάντωμα.

Τα έθιμα της Αποκριάς στην Άρτα

Τα έθιμα της αποκριάς είναι πάρα πολύ παλιά και ανάγονται στην εποχή που Δεσπότης της Άρτας ήταν ο Κάρολος Α, ο Τόκος...

 Απόκριες στην Πλατεία Μονοπωλίου το 1961

...Ο Κάρολος, επειδή νοστάλγησε την πατρίδα του, θέλησε να γιορτάσει στην Άρτα το παραδοσιακό καρναβάλι. Σκέφτηκε τις παραμονές του 1407 να προσκαλέσει κόσμο για να γιορτάσει το καρναβάλι στο αρχοντικό του. Κάλεσε τους αξιωματούχους, τους κτηματίες και τους γιατρούς, που ξεφάντωσαν μασκαρεμένοι μέχρι το πρωί. Αυτό το γεγονός εντυπωσίασε την τοπική κοινωνία και ζήτησε από τον Κάρολο να τους δώσει την άδεια να γιορτάζουν την αποκριά και να ντύνονται, με προσωπίδα, γιατροί. Ο γιατρός είναι μια φιγούρα της Commedia del Arte και έρχεται από τηΒενετία. Μετά τις δύο επιδημίες πανώλης που έπληξαν την πόλη οι γιατροί συνήθιζαν να φοράνε μάσκες για να μην κολλήσουν. Έτσι μπήκε στο Καρναβάλι ο dotore di morto γιατρός του θανάτου.

Τα επόμενα χρόνια γίνονταν χαλασμός και πανζουρλισμός από τους μεταμφιεσμένους με προσωπίδα γιατρούς που χαρούμενοι τραγουδούσαν:

“Θα γίνουμε γιατρούδες θα γίνουμε γιατροί

την Καθαρή Δευτέρα θα φάμε πιταστή”

Οι ευτυχισμένες όμως μέρες τελείωσαν με το θάνατο του Καρόλου και τηνάλωση της Άρτας το 1449 από τους Τούρκους. Τότε με πρωτοβουλία των κατοίκων έστειλαν τον Δημήτρη Χαϊκάλη στην Θεσσαλονίκη για να συναντήσει τον αντιπρόσωπο του Σουλτάνου. Αυτός δέχτηκε το αίτημα του λαού να γιορτάζονται οι απόκριες στην Άρτα, να ντύνονται οι κάτοικοι γιατροί και να γλεντάνε. Με την πάροδο του χρόνου και κάτω από το βάρος της σκλαβιάς οι κάτοικοι σκαρφίζονται νέα στιχάκια με υπονοούμενα για τους Τούρκους κατακτητές.

Δεν τους γ…. τη μάνα, των κερατάδωνε,

θέλουν να μας βαρέσουν και πάλι σκιάζονται

Από το 1600,άλλοι λένε ίσως και αργότερα, άρχισαν να παίζουν τονΠανάρατο , που είναι λαϊκή διασκευή της Ερωφίλης του Χορτάτζη. Αυτό το έθιμο ήρθε από την Ζάκυνθο και έχει ρίζες από την Βενετία. Τα μέλη του θιάσου ήταν περίπου είκοσι. Κύρια πρόσωπα ήταν ο βασιλιάς, ο χάρος, η βασιλοπούλα, ένας ή δυο σαλπιγκταί και πέντε αξιωματικοί.

Παραπέμπω λίγους διαλόγους από το έργο

Βασιλιάς: Πανάρατε …παιδί μου , έλα εμπρός μου να σου πω, δυο λόγια να σου κρίνω.

Πανάρατος: Τους ορισμούς Σας γροίκησα της υψηλότητός Σας, ήθελα μάθω βασιλιά ποιο ειν’ το προσταγμά σας.

Βασιλιάς: Θέλω να πεις στη κόρη μου την πολυαγαπημένη… να της πεις να παντρευτεί θα κάνουμε τους γάμους…

Τα χρόνια περνάνε. Η Άρτα απελευθερώνεται από τους Τούρκους το 1881. Οι κάτοικοι, ελεύθεροι πια, θέλουν να γιορτάσουν να γλεντήσουν και να μασκαρευτούν. Με την αρχή του τριωδίου η πόλη ξεσηκώνεται από τα όργανα. Τα μαγειριά γεμίζουν από παρέες. Όλοι πίνουν ντόπιο μαύρο κρασί, ούζο και τσίπουρο. Την Τσικνοπέμπτη οι μανάδες τσίκνιζαν τα τσουκάλιακαι μουτζουρώνονταν για το καλό του χρόνου. Οι λεγόμενες «μπούλες » οι μεταμφιεσμένες παρέες έμπαιναν στις ταβέρνες και στα καφενεία δημιουργώντας θόρυβο και πειράζοντας τους άλλους θαμώνες.

«Αν είσαι κι αν δεν είσαι του Δήμαρχου παιδί

Εγώ θα σε γανώσω κι ας πάω φυλακή»

Μια άλλη επινόηση ήταν η Γκαμήλα ένα σκελετωμένο κεφάλι αλόγου δεμένο σε ένα πάσσαλο, μια τάβλα, που την στήριζαν σε μια κουβέρτα και για να μη φαίνεται η άκρη του ξύλου τη στόλιζαν με αλογίσια ουρά. ΟΓκαμηλιέρης φορούσε μια προβιά στο κεφάλι και έφερνε βόλτα τις γειτονιές.

Την ίδια μέρα έβγαινε και η αρκούδα που ήταν κάποιος που είχε μεταμφιεστεί. Ο αρκουδιάρης χτυπούσε το ντέφι και η αρκούδα έκανε πως θέλει να τον φάει.

 Το Σάββατο της αποκριάς και το Σάββατο της τυρινής έβγαινε το Αρτινό γαϊτανάκι και έρχονταν και τα άλλα γαϊτανάκια από τα γύρω χωριά, με τα βιολιά. Οι άντρες ήταν ντυμένοι με φουστανέλα και φέσι. Τα μισά παιδιά ήταν ντυμένα με φουστανέλες και τα λέγανε γενίτσαρους και τα υπόλοιπα με γυναικεία φορέματα και τα λέγανε νύφες. Το γαϊτανάκι ήταν ένα ξύλο που στην κορυφή του είχε χρωματιστές κορδέλες. Σαν βράδιαζε , το γαϊτανάκι έμπαινε στην μπάντα σε κάποια γωνιά του καφενείου κι εκεί οι κάτοικοι γλεντούσαν μέχρι το πρωί. Έβλεπες στα πρόσωπα των Αρτινών το γέλιο και τη χαρά. Οι απόκριες είχαν γλέντι και τραγούδι. Σε όποιο σπίτι και να περνούσες τα βράδια θα αισθανόσουν το ξεφάντωμα εκείνων των ημερών.

Στο διάστημα 1906-1910 έκαναν την εμφάνιση τα αποκριάτικα άρματα γνωστά ως αρτινά κομιτάτα. Η πιο σπουδαία όμως εμφάνιση αρμάτων έγινε το 1924 στην πόλη με την συνεργασία του Συλλόγου «Σκουφάς», της δημοτικής αρχής αλλά και των τοπικών σωματείων. Όλοι οι Αρτινοί ήταν επί ποδός. Τραγουδούσαν πετούσαν σερπαντίνες, κομφετί. Τα παιδιά είχανε ροκάνες, φούσκες και τρομπέτες. Μια άλλη αξέχαστη αποκριά ήταν το 1930 όταν εμφανίστηκε το «Πανόραμα». Ήταν ένα φορτηγό, που το είχαν ντύσει έτσι ώστε να μοιάζει με άρμα και επάνω του ήταν μεταμφιεσμένοι που τραγουδούσαν:

Ελάτε να δείτε το Πανόραμα

Για μια φορά στα σοβαρά

Να δείτε όλων τις καρικατούρες

Των πολιτικών κι άλλα πολλά…

Είναι αλήθεια πως οι παλαιοί Αρτινοί τις μέρες της αποκριάς έδιναν μια χαρούμενη ατμόσφαιρα με ζωντανά τραγούδια και στιχάκια. Μερικά από τα στιχάκια και τα τραγούδια είναι:

Αν είσαι κι αν δεν είσαι του Δήμαρχου παιδί

Εγώ θα σε φιλήσω κι ας πάω φυλακή.

-Ράκια, ράκια, ράκια,

Μας πήρανε τον τέντζερη

Μαζί με τα γιαπράκια.

Οι εκδηλώσεις της αποκριάς σταμάτησαν με το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και ξανάρχισαν δειλά, δειλά το 1953. ¨Όμως τα πράγματα και οι καταστάσεις δεν ήταν όπως παλιά. Η Ελλάδα προερχόταν από την εμφύλια διαμάχη και ο λαός έμοιαζε σαν να είναι μαζεμένος. Οι αποκριές εξακολούθησαν και τις επόμενες δεκαετίες και μέχρι σήμερα, να είναι περίοδος γλεντιού και ξεφαντώματος. Οι Αρτινοί διατήρησαν πολλά από αυτά τα έθιμα. Με στυλοβάτες τους Συλλόγους «Σκουφάς», «Μακρυγιάννης», τις Γυναίκες της Άρτας (που διοργανώνουν το καρναβάλι Γυναικών, τη δεύτερη Τετάρτη της αποκριάς) αλλά και άλλους τοπικούς συλλόγους, κατάφεραν κάθε χρόνο να γλεντούν, διατηρώντας τα έθιμα. Με το γαϊτανάκι τον Πανάρετο τα στιχάκια αλλά και χορεύοντας τα παραδοσιακά τραγούδια αποτελούν ένα πόλο αντίστασης στην λαίλαπα του μοντερνισμού.

ΑΠΟΚΡΙΕΣ ΣΤΗΝ ΠΡΕΒΕΖΑ

Στην Πρέβεζα κάθε χρόνο την Τσικνοπέμπτη οργανώνεται μια ξεχωριστή παρέλαση, με την παραδοσιακή παρέλαση του Καρνάβαλου να αποτελείται μόνο από μεταμφιεσμένες γυναίκες και άρματα με σατυρικά και μη θέματα. Είναι ένα έθιμο δεκαετιών και διοργανώνεται κάθε χρόνο με σκοπό τη διατήρηση και αναβίωση των τοπικών εθίμων. Την περίοδο της αποκριάς στην Πρέβεζα διοργανώνονται επίσης τα γνωστά ως Λαϊκά Πανηγύρια. Σε κάθε γειτονιά ανάβουν οι αποκριάτικες φωτιές και την Καθαρά Δευτέρα γιορτάζουν όλοι μαζί τα κούλουμα στην περιοχή του Αγ. Γεωργίου με τη συμμετοχή μουσικών συγκροτημάτων.

Έθιμα των Αποκριών (Aποκριάτικο έθιμο που το συναντάμε στην περιοχή του Φαναρίου-Πάργας)

Οι Απόκριες είναι μία εορταστική περίοδος ξεφαντώματος, που ξεκινά από πολύ παλιά και έχει τις ρίζες της στην αρχαία Ελλάδα. Συνδέεται µε την λατρεία του ∆ιονύσου, θεού του κρασιού και των εορτασµών. Η αγγλική λέξη «carnival» προέρχεται από το λατινικό «carnem levare» ή «carnis levamen», που σηµαίνει «διακοπή της βρώσης κρέατος.

 Αυτή η δηµοφιλής παράδοση προέρχεται από τις παγανιστικές τελετουργίες των αρχαίων Ελλήνων και τις γιορτές προς τιµή του ∆ιονύσου, θεού του κρασιού και της ευθυµίας. Οι άνθρωποι µεταµφιέζονταν σε σατύρους ή φορούσαν µάσκες και ξεχύνονταν στους δρόµους  και στις γειτονιές συµπεριφερόµενοι «προκλητικά» µε τολµηρές φράσεις και πράξεις. Αυτό εξυπηρετούσε το σκοπό να επιτρέπεται να εκφράζονται ελεύθερα ερωτικές σκέψεις ενώ έκρυβαν την αληθινή τους ταυτότητα πίσω από τις µάσκες.

Ένα από τα πολλά ελληνικά αποκριάτικα έθιμα  που έχει την ιστορική του αξία είναι και ο χορός: 

«Πώς το τρίβουν το πιπέρι»

Πρόκειται για ένα  κλέφτικο τραγούδι, αλλά λόγω της απαγγελίας του τραγουδιστή και των κινήσεων των χορευτών έχει καθιερωθεί σαν σατυρικό και χορεύεται συνήθως τις Αποκριές. Το τραγούδι φτιάχτηκε και τραγουδήθηκε από την λαϊκή μούσα σαν κλέφτικο, με  σκωπτικό ρυθμό.

Λίγα λόγια για την ιστορία του τραγουδιού:

Μια φορά επί Τουρκοκρατίας και κατά την περίοδο του μεγάλου κατατρεγμού της Κλεφτουριάς το 1804 – 1805, σ’ ένα μοναστήρι του Μοριά κατέφυγαν και κρύφτηκαν για να βρουν άσυλο, ένα μικρό μπουλούκι κλεφτών της περιοχής. Οι Τούρκοι είχαν τις πληροφορίες, ότι σ’ εκείνο το Μοναστήρι κρύβονταν οι κλέφτες και μια μέρα αποφάσισαν να επέμβουν και να τους σκοτώσουν.

Ο ηγούμενος και οι καλόγεροι είχαν λάβει τ’ απαραίτητα μέτρα για κάθε ενδεχόμενο. Γι’ αυτό τον λόγο είχαν μεταμφιέσει, τους κλέφτες σε καλόγερους, φορούσαν κανονικά ράσα και κάτω από αυτά έκρυβαν τ’ άρματά τους.

 Όταν λοιπόν έφθασαν τα τουρκικά αποσπάσματα μαζεύτηκαν σ’ ένα μέρος που το χρησιμοποιούσαν για αλώνια, εκεί κάθισαν όλοι στα γόνατα και έκαναν πως με τα μέλη του σώματός τους έτριβαν το πιπέρι (εννοείται το μαύρο πιπέρι που εισάγονταν σε κόκκους από το εξωτερικό). Μπαίνοντας οι Τούρκοι στον περίβολο της μονής ρώτησαν τον ηγούμενο για κλέφτες, εκείνος όμως έκανε τον αδιάφορο, λέγοντάς τους ότι δεν γνωρίζει τίποτα.

Ο Τούρκος τσαούσης (αστυνόμος) με τους στρατιώτες του, όταν είδε τους καλόγερους που κάθονταν στα γόνατα και έκαναν συντονισμένες κινήσεις προς το έδαφος, χρησιμοποιώντας πότε την κοιλιά τους, πότε την μύτη τους, πότε το σαγόνι τους και πότε τα οπίσθιά τους απόρησαν μιας και τούς ήταν άγνωστο αυτό το σκηνικό. Ο ηγούμενος τότε εξήγησε ότι τους έχει τιμωρήσει για ανυπακοή, για μερικές παρατυπίες και αταξίες που έκαναν στο μοναστήρι.

Κι όπως λέει και το τραγούδι στην αρχή,  έλεγε στους καλόγερους να τρίψουν το πιπέρι  με τα γόνατα, όμως κάτω από τα ράσα τους είχαν τα τουφέκια τους έτοιμα. Μετά ο ηγούμενος τους έλεγε με τα οπίσθιά τους, ακολούθως με την μύτη να τρίψουν το πιπέρι, έτσι για να διασκεδάσει τον Τούρκο αξιωματικό. Ήταν τόσο καλά εκπαιδευμένοι σε αυτό το θέατρο που έπαιζαν μπροστά στους Τούρκους, ώσπου αυτοί και ο τσαούσης, ξεκαρδίστηκαν από  τα γέλια, με τα καμώματα των καλόγερων.

Καθώς όμως παράτησαν τα όπλα τους από τα γέλια και από οικειότητα προς τους καλόγερους ο ηγούμενος έδωσε την εντολή, τραγουδώντας: «Για σ’κωθείτε παλικάρια, Μοραΐτικα λιοντάρια». Τότε οι καλόγεροι σηκώθηκαν με μιας τράβηξαν τα γιαταγάνια τους και κατέσφαξαν τους Τούρκους  χωρίς αυτοί να προλάβουν να φέρουν την παραμικρή αντίσταση. Έτσι, η  πονηριά του ηγούμενου και η παλικαριά των κλεφτών έγινε θρύλος και η λαϊκή μούσα έκανε το παραδοσιακό τρίψιμο του πιπεριού ένα τραγούδι που τραγουδήθηκε και τραγουδιέται ακόμη και σήμερα.

Ενά αλλό αποκριάτικο έθιμο ειναι :Το έθιμο της Χάσκας,  προέρχεται από το ρήμα χάσκω, δηλαδή έχω το στόμα ανοιχτό και γελώ (χαχανίζω).

Σύμφωνα με την παράδοση, την τελευταία μέρα της Αποκριάς, ο γηραιότερος της φαμίλιας (ο παππούς ή ο πατέρας ή κάποιος θείος) παίρνει ένα ξύλινο μακρύ κοντάρι ή δένει στο ταβάνι του σπιτιού  μία κλωστή στην  άκρη της οποίας δένει ένα βρασμένο και ξεφλουδισμένο αυγό. Ολόκληρη η φαμίλια καθόταν οκλαδόν σε κύκλο γύρω από τον παππού, ο οποίος κουνάει σαν εκκρεμές το αυγό μπροστά στα στόματα των μελών της οικογένειας. Με αυτό τον τρόπο ο καθένας απ' αυτούς προσπαθεί να πιάσει το αβγό με τα δόντια, χωρίς τη βοήθεια των χεριών. Όποιος τα καταφέρει θεωρείται τυχερός.

Είναι ένα έθιμο που σηματοδοτεί την έναρξη της Σαρακοστής καθώς λέγεται ότι «με αυγό κλείνει το στόμα το βράδυ της Αποκριάς, με αυγό ανοίγει το βράδυ της Ανάστασης».

 Προσωπικά έχω μνήμες από αυτό το έθιμο, το οποίο τείνει να εξαφανιστεί, και ανεξίτηλες είναι οι εικόνες στο μυαλό μου, όταν εμείς τα παιδιά μαζευόμασταν γύρω από το εκκρεμές αυγό, προσπαθούσαμε να πιάσουμε το αυγό και  επίτηδες ο θείος τίναζε  ψηλά τον κλώστη και φυσικά όποιος από εμάς ήταν τολμηρός και είχε βρει την τεχνική κατάφερνε να κερδίσει το αυγό!

Για να μην ξεχνάμε την ιστορία του τοπικού λαϊκού μας πολιτισμού.

ΚΑΛΕΣ ΑΠΟΚΡΙΕΣ ΣΕ ΟΛΟΥΣ!!!